Đền Núi Sưa toạ lạc trên đỉnh núi Sưa thuộc khu vực phía Tây kinh thành Thăng Long của vùng đất “Thập Tam trại”, nay thuộc công viên Bách Thảo (phường Ngọc Hà, quận Ba Đình). Đền thờ Đức Thánh - Thượng Đẳng Phúc Thần - Huyền Thiên Hắc Đế, vị thần có công trong cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm, bảo vệ nền độc lập của dân tộc thời vua Lý Thánh Tông.

Theo truyền thuyết, vào thời Vua Lý Thái Tổ, tại làng Hữu Tiệp có một gia đình hào trưởng họ Lý tên Phục, vợ là bà Hoàng Thị Đức, vào Ngày Phật đản năm Ất Sửu niên hiệu Thuận Thiên thứ 16 dâng lễ ở chùa Một Cột trở về thụ thai, sinh ra một bé trai trai khôi ngô tuấn tú toàn thân một màu đen tuyền, trên ngực có hai chữ “Thiên tướng”. Cha mẹ hết lòng yêu dấu nâng niu chăm sóc, năm lên ba tuổi làm lễ đặt tên là “Hắc Công”. Cậu bé mau ăn chóng lớn, tính tình mạnh bạo. Năm lên 8 tuổi, vào ngày 21-11 niên hiệu Thiên Thành thứ 6 triều vua Lý Thái Tông (dương lịch năm 1034), Đức Hắc Công một mình lên núi Sưa chơi thì thấy tường vân ngũ sắc bao phủ quanh ngọn núi, một lúc mây tan mưa tạnh dân làng kéo lên núi thì Ngài đã hoá, và tại đó mối đùn lên thành ngôi mộ. Cho là điềm linh dị, dân làng bèn lập miếu thờ, có việc cầu đảo đều được linh nghiệm.

Lần vua Lý Thánh Tông đi chinh phạt phương Nam, mộng thấy một cậu bé nước da ngăm đen kể tung tích và xin theo âm phù. Trong trận đánh, vua thấy một người mình đen hiện ra, hoá thành đám mây đen bay rợp mặt sông làm nổi sóng lớn, nhấn chìm các thuyền quân địch. Lúc ban sư hồi triều Vua cho lập đền ngay trên mộ Ngài và phong mỹ tự Trấn khảm bắc phương Huyền Thiên Hắc Đế Thượng Đẳng thần. Các làng Khán Xuân, Ngọc Hà, Hữu Tiệp vùng chân núi Sưa và tới năm 1892 thì có thêm làng Xuân Biểu thờ đức Thánh.

Từ đó, hàng năm vào ngày 19/1 âm lịch (ngày sinh của Thánh) và ngày 21/11 âm lịch (ngày hóa của Thánh); hội làng lại được nhân dân 3 giáp Xuân Biểu, Hữu Tiệp, Ngọc Hà tổ chức để tưởng nhớ, tri ân công lao to lớn của đức thánh “Thượng Đẳng Phúc Thần- Huyền Thiên Hắc Đế”.

Lễ hội truyền thống kỷ niệm ngày sinh Đức Thánh Thượng Đẳng Phúc Thần - Huyền Thiên Hắc Đế năm 2024 được tổ chức quy mô cấp quận với nhiều nội dung như:

- Tổ chức rước Lễ vật và Khóa lễ cúng Phật cầu Quốc Thái dân an được tổ chức tại Chùa Một Cột với sự tham gia của hơn 120 phật tử thuộc 3 làng Xuân Biểu, Hữu Tiệp, Ngọc Hà;

- Nghi thức rước lễ vật của Nhân dân ba trại Xuân Biểu, Ngọc Hà, Hữu Tiệp và các địa bàn dân cư phường Ngọc Hà;  

- Nghi thức cung nghinh và rước Đức Thánh tuần du bản lý;

- Lễ tế dân gian và dâng hương Đức Thánh;

Phần Hội có Hội thi bày mâm Lễ đẹp, biểu diễn văn nghệ của nhân dân phường Ngọc Hà…

 Các nghi thức truyền thống được tổ chức trang trọng sẽ góp phần đưa di tích lịch sử văn hoá đền Núi Sưa trở thành điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh linh thiêng của Nhân dân trong quận nói riêng và thành phố nói chung, giúp các thế hệ Nhân dân thêm tự hào về truyền thống lịch sử văn hoá ngàn năm văn hiến của quận Ba Đình và Thủ đô Hà Nội.

Theo đồng chí Tạ Nam Chiến, Chủ tịch UBND quận Ba Đình, Đền Núi Sưa được UBND thành phố Hà Nội xếp hạng di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật vào năm 2015 và giao quận Ba Đình quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị. Ngày 20/8/2021, UBND quận Ba Đình phê duyệt báo cáo nghiên cứu khả thi đầu tư xây dựng dự án tu bổ tôn tạo di tích đền Núi Sưa.

Theo đó, đền được triển khai tu bổ với nguồn vốn ngân sách và huy động xã hội hóa với tổng mức đầu tư 26,4 tỷ đồng. Quy mô đầu tư dự án bao gồm: Tu bổ tôn tạo Đền chính, nghi môn, bình phong; xây mới nhà Tả vu; nhà Hữu vu, Phương đình, nhà Thủ từ; am hóa sớ… với nguyên tắc tôn trọng và giữ nguyên các yếu tố di tích gốc, không gian cảnh quan kiến trúc. Giải pháp được tập trung là quy hoạch xây dựng mới một số hạng mục, chỉnh trang sân vườn, bảo đảm thích ứng với công năng, điều kiện sử dụng.

Hệ thống sân, đường đi của Đền Núi Sưa cơ bản được giữ nguyên; thực hiện mở rộng vị trí phía trước, bên tả đền chính để xây dựng nhà Tả vu. Các vật liệu được sử dụng thi công phù hợp có tính bền vững cho công trình, đáp ứng kiến trúc truyền thống và cảnh quan di tích. Đặc biệt, dự án đã bổ sung hệ thống chiếu sáng tổng thể cho di tích gồm hệ thống chiếu sáng chung và hệ thống chiếu sáng nghệ thuật tạo điểm nhấn cho các hạng mục công trình./.