Năm 1993, giữa lòng Hà Nội cổ kính, một khối bê tông đồ sộ với hình dáng lạ dần hình thành bên hồ Gươm. Người dân bàn tán xôn xao về công trình mới toanh này. Tòa nhà vừa được xây dựng đã hứng chịu vô số chỉ trích, chê bai.

Nhưng điều gì đã khiến tòa nhà này trở thành tâm điểm tranh luận? Vì sao sau hơn 30 năm, nó từ một “kẻ lạc lõng” lại trở thành một biểu tượng kiến trúc quen thuộc, và rồi sắp bị xóa sổ vĩnh viễn khỏi bản đồ Hà Nội?

Khi mới hoàn thiện, tòa nhà được sơn một màu đen đậm, cộng với phần mái nhô ra, khiến nó trông giống một sinh vật biển hung dữ đang há miệng. Một nhà phê bình mỹ thuật đã châm biếm rằng công trình này giống như “hàm cá mập” đang nuốt chửng không gian quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Cái tên này nhanh chóng lan rộng và trở thành danh xưng phổ biến của tòa nhà, dù thực tế thiết kế của nó không lấy cảm hứng từ hình tượng cá mập.

Người thiết kế công trình, kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn từng cho biết khi tham dự cuộc thi thiết kế, công trình này có tên là Trung tâm Giao dịch Thương mại Quốc tế. Ông Vạn kể đã đi dạo khu phố cổ và hồ Gươm để tìm ý tưởng. Nếu đi từ hồ Gươm qua các phố Hàng Đào, Hàng Ngang, Hàng Đường, Hàng Giấy, phố cổ kết thúc ở tháp nước Hàng Đậu, một khối trụ tròn. Vì thế, ông cho rằng công trình bắt đầu vào khu phố cổ cũng nên sử dụng những đường cong để “hô ứng” với tháp nước ở phía cuối. “Mà những đường cong có lẽ cũng phù hợp với hình dáng hồ Gươm và hình dáng khu đất. Thế là mình cầm bút xoáy xoáy trên giấy giống như khói dâng. Phương án được chọn và chủ đầu tư cho xây dựng”, ông Vạn kể với tạp chí Kiến trúc hồi năm 2019.

Theo giới thiệu của tờ tạp chí chuyên ngành, Tạ Xuân Vạn  là một trong những kiến trúc sư thuộc thế hệ đầu tiên của Đại học Kiến trúc Hà Nội. Ông sinh năm 1942 tại Thái Bình và đã có nhiều đóng góp cho nền kiến trúc Việt Nam, với các công trình nổi bật như trụ sở Đài Tiếng nói Việt Nam, Viện Toán học, Viện Hóa học và Viện Tâm thần Trung ương.

Ban đầu, công trình được thiết kế với các đường nét uyển chuyển, mềm mại hơn so với hình dạng hiện tại. Tuy nhiên, trong quá trình thi công, chủ đầu tư đã thay đổi một số chi tiết để tối ưu hóa không gian thương mại, khiến công trình trở nên đồ sộ hơn so với ý tưởng gốc. Điều này khiến kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn tiếc nuối. Ông từng nói: "Khi thấy công trình bị thay đổi, tôi thực sự đau lòng. Những đường cong ban đầu của tôi bị cắt xén, phá vỡ hoàn toàn ý đồ thiết kế”.

Trước khi Hàm Cá Mập xuất hiện, vị trí này từng là nhà xe điện cũ từ thời Pháp thuộc, sau đó trở thành khu bách hóa. Đầu thập niên 1990, chính quyền Hà Nội quyết định xây dựng một trung tâm thương mại hiện đại tại đây. Sau khi hoàn thành, tòa nhà được giao cho một số đơn vị kinh doanh khai thác, trong đó chủ yếu là các doanh nghiệp trong lĩnh vực thương mại và dịch vụ ăn uống. Các tầng dưới được sử dụng làm cửa hàng thời trang, trong khi các tầng trên dành cho nhà hàng, quán cà phê có tầm nhìn hướng ra hồ.

Trong suốt hơn 30 năm tồn tại, tòa nhà Hàm Cá Mập đã trải qua nhiều lần đổi chủ. Ban đầu, nó thuộc sự quản lý của một công ty thương mại nhà nước, nhưng sau đó đã được chuyển nhượng cho các doanh nghiệp tư nhân khai thác. Một số thương hiệu nổi tiếng từng thuê mặt bằng tại đây, đặc biệt là các quán cà phê có vị trí đắc địa trên tầng cao, thu hút đông đảo du khách và người dân thủ đô.

Ban đầu, kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn lấy cảm hứng từ phố cổ Hà Nội và tháp nước Hàng Đậu, sử dụng đường cong để tạo sự liên kết không gian. Tuy nhiên, những thay đổi trong quá trình xây dựng đã khiến công trình trở nên nặng nề hơn. Dù vậy, một chi tiết thú vị là trên nóc cột chính của tòa nhà có ba bức tượng cóc bằng gốm nhìn lên trời. Theo kiến trúc sư, đây là cách ông phản ứng với những lời chỉ trích. “Cóc là cậu ông trời mà chẳng kiện được ai”, ông nói. "Tôi đã đặt ba con cóc đó lên vì cảm thấy mình bất lực trước những thay đổi không mong muốn. Nó như một biểu tượng của sự chịu đựng và thích nghi”.

Mặc dù ban đầu tòa nhà bị chỉ trích, theo thời gian, nhiều người bắt đầu chấp nhận và thậm chí yêu thích công trình này. Các quán cà phê trên tầng cao của tòa nhà trở thành địa điểm lý tưởng để ngắm cảnh hồ Gươm. Tòa nhà dần trở thành một phần của ký ức thị giác Hà Nội, xuất hiện trong nhiều thước phim, tài liệu về thủ đô.

Khi tòa nhà đã trở thành một phần của ký ức Hà Nội, người ta lại quyết định phá bỏ nó. Ngày 5/3/2025, UBND Hà Nội phê duyệt phương án phá bỏ tòa nhà Hàm Cá Mập để cải tạo không gian Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Dự kiến sau khi tòa nhà bị phá bỏ, một khu không gian ngầm ba tầng sẽ được xây dựng, kết hợp khu thương mại, văn hóa và bãi đỗ xe.

Quyết định này một lần nữa gây tranh cãi. Một số người đồng tình vì cho rằng việc này giúp khôi phục vẻ đẹp nguyên bản của hồ Gươm. Tuy nhiên, cũng có không ít ý kiến tiếc nuối, cho rằng tòa nhà đã trở thành một phần của ký ức đô thị Hà Nội, và việc phá bỏ sẽ làm mất đi một biểu tượng quen thuộc của thành phố.